دوای هێرشە تیرۆریستییەكەی گروپی تێرۆریستی ئەلقاعیدە لە یانزەی سێپتەمبەری ساڵی 2001 بۆ سەر ئەمریكا، پەلاماری گروپی تیرۆریستی دەوڵەتی ئیسلامی بۆ سەر هەردو وڵاتی عێراق و سوریا و داگیركردنی ڕووبەرێكی فراوانی خاكی ئەو دوو وڵاتە و ئەنجامدانی تەواوی ئەو تاوانە نامرۆڤانەی كە بەرامبەر خەڵكی سیڤیل و هێزە ئەمنییەكان ئەنجامیاندا، جیهان بۆ دووەم جار تووشی شۆك دەبێتەوە و ئەقڵ و بیركردنەوەی جیهانی دەدرێتەوە بە دیواری واقیعدا.
وادیسان لە هەزارەی سێیەم و لەسەدەی پێشكەوتنی زانست و تەكنەلۆژیا و بڕانەوەی شەڕە جیهانییەكان و شەڕی سارد و جەمسەرگەریی وڵاتاندا داعش وەك گروپێكی تیرۆریستی دەردەكەوێت و وەك نامرۆڤانەترین گروپی تیرۆریستی بێزراوترین تاوان بەرامبەر هێزە ئەمنییەكان و تەواوی خەڵكی سیڤیلی سوریاو عێراق ئەنجام دەدەن.

داعش چی تاوانێكی ئەنجامداوە؟
ئەگەر بمانەوێت تاوانەكانی داعش بژمێرین و پۆلێن و ڕیزبەندییەكی بۆ بكەین لە لیستی ئەو تاوانانەی كە لە ئاستە نێودەوڵتییەكەدا و بەتایبەت لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و لە پەیڕەوی ڕۆمای بنەڕەتی ڕیزبەند كراون، ئەوا ئاستەنگی زۆرمان دێتە ڕێ، لەبەرئەوەی ئەگەر بیر لە جۆر و چۆنێتی ئەنجامدانی تاوانەكانیان بكەینەوە تێدەگەیت كە چەند زەحمەتە ئەندامان و سەركردەكانی ئەو گروپە ڕووبەڕووی یاساو دادپەروەریی بكرێنەوە!
بەڵام هەرجۆرێك بێت لە پرۆسەی داد و دادگەریی بەر مەبنای تەواوی ئەو مافانەی كە مرۆڤەكان هەیانە بە تاوانبارانیشەوە، هەر دەبێت تاوانباران لە هۆڵەكانی دادگادا سزای خۆیان بەسەردا بسەپێنرێت و مافخوراوان و قوربانییەكانیش هەر لە هۆڵەكانی دادگادا مافەكانیان وەربگرنەوە.
تاوانەكانی داعش (تاوانی كۆمەڵكوژیی و تاوانی دژ بەمرۆڤ  و تاوانی جەنگ) ن واتە سێ‌ تایپ لەو تاوانانەی كە لە پەیڕەوی ڕۆمای بنەڕەتی دادگای تاوانی نێودەوڵەتیدا هاتووە، واتە هەر كەس و لایەن و گروپێك هەستێت بەیەكێك لەو جۆرە تاوانانە دەكرێت لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی دا دادگایی بكرێن.

چ دادگایەك دەتوانێت داعش دادگاییی بكات؟
بۆ ئەوەی كەیسێكی تاوانی نێودەوڵەتی ببرێتە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی پێویستە ئەو وڵاتەی كە تاوانەكەی تێدا ڕوویداوە پەیڕەوی ڕۆمای بنەڕەتی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی واژۆكردبێت و ئەندام بێت لە ڕێكەوتننامەی ڕۆما لەساڵی 1998 ، هەردوو وڵاتی سوریاو عێراق كە داعش لە سەر خاكی ئەوان تاوانەكانی ئەنجامداوە تاوەكو ئەم ساتە وەختە ئەندام نین لە ڕێكەوتننامەكە و واژۆیان نەكردووە، بۆیە ناتوانن بێ گرفت و بەربەست دادگاییكردنی چەكدار و ئەندام و لایەنگرانی داعش ببەنە بەردەم دادگاكە.

هەوڵە ناوخۆیی و جیهانیەكان بۆ دادگاییكردنەكە:
عێراق لە ئێستادا دوو بژاردەی لەبەردەستدایە یەكەمیان ئەوەیەكە واژۆی ڕێكەوتننامەی ڕۆما بكات بۆ ئەوەی بتوانێت دادگاییەكە بباتە بەردەم دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، هەرچەندە واژۆكردنەكە دەكەوێتە دوای تاوانەكەوە، بەڵام هیچ ڕێگرییەكی یاسایی بەدی ناكرێت، لەبەر ئەوەی ئەنجامدانی تاوانەكە دەكەوێتە دوای پێك هێنانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتییەوە كە 1 ی تەموزی ساڵی 2002 ە . یاخود دادگاییەكە بباتە ناوخۆی وڵاتەكەی و بەگوێرەی دادگایەكی تایبەت دادگاییان بكات، كە تەواوی هەوڵە جیهانی و لۆكاڵییەكان لە ئێستا كار بۆ ئەم بژاردەیە دەكەن هەرچەندە گومانێكی زۆریش لە ڕووی جیهانییەوە بوونی هەیە سەبارەت بە پرۆسەی داد و دادپەروەریی لە دادگاكانی عێراقدا.
لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ئێستادا و لە بەرواری 19ی مانگی 9 ی 2020 خوێندنەوەی یەكەم كراوە بۆ یاسای هەمواركردنی یاسای دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، كە پێشتر و لە ساڵی 2005 بۆ دادگاییكردنی سەرانی ڕژێمی پێشووی عێراق ( سەدام حسێن و دارودەستەكەی ) لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەركرابوو، بەڵام لەبەر ئەوەی هەم یاساكە و هەم دادگاكەش تایبەت بوو، لە یاساكەدا باس لەو جۆرە تاوانانە نەكراوە كە دواتر لەلایەن چەكدارانی داعشەوە ئەنجام درابوون، بۆیە لە پرۆژە هەمواری یاساكەدا تاوانەكانی داعش زیادكراوە بۆ یاساكە و( تاوان دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و جینۆساید) لەمادەی یەكەمدا ئاماژەی پێكراوە و باس لەوەش كراوە كە یاساكە هەموو ئەو تاوانانە دەگریتەوە كە داعش ئەنجامی داوە لەسەر خاكی عێراق و هەر جێگایەكی تر.
مەبەست لە دەستەواژەی (هەر جێگایەكی تر) كە لە یاسا نوێیەكەدا جێگیر كراوە پێچەوانەی بنەمای (هەرێمی بوونی یاساكانە) ئەم بنەمایەبەواتای ئەوەدێت كە تەواوی ئەو تاوانانەی كە لەسەر خاكی عێراق ڕوو دەدەن یاسای عێراقییان بەسەردا جێبەجێ دەكرێت، لێرەدا كە یاساكە دەڵێت (هەر جێگایەكی تر) ئەو بنەما یاساییەی تێپەڕاندووە و مەبەستیش لێی ئەو تاوانانەی داعش ە كە لەسەر خاكی وڵاتی سوریا یاخود هەر وڵاتێكی تر ئەنجامیان داوە، هەر یاساكەی عێراقی بەسەردا جێبەجێ دەبێت و گیراوانی داعش لە دادگاكانی عێراقدا دەتوانرێت دادگایی بكرێن.
لە ئێستادا بەشێكی زۆری ئەو چەكدارە دەستگیركراوانەی داعش كە ژمارەیان نزیكەی 19 هەزار چەكدارن لە گرتوخانەكانی ڕۆژئاوای كوردستان و لەژێر دەستی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان، هەرچەندە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا بەڵێنی پێكهێنانی دادگایەكی نێودەوڵەتی تایبەت بە دادگاییكردنی ئەو بەندكراوانەیان بە هێزەكانی سوریای دیموكرات دابوو، بەڵام تاوەكو ئێستا ئەو بەڵینە پشتگوێ خراوە و دادگاكە پێك نەهێنراوە. بەڵام ویستی هێزە كوردییەكان لەمبارەیەوە ئەوەیە كە بەگوێرەی یاسا كارپێكراوەكانی خۆیان چەكداران دادگایی بكەن كە نە سزای لەسێدارەدانی تێدایە و نە دادگایی ئەو كەسانەش دەكرێت كە تەمەنیان خوار تەمەنی 17 ساڵە.
سەبارەت بەو چەكدارانەی داعش كە لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەستگیركراون، بەئێستاشەوە بەردەوامی دادگایی دەكرێن، بەگوێرەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت و سزاكانی یاساكەش تاوەكو سزای لەسێدارەدانی تێدایە. بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە لە دادگاكانی عێراقدا سزای لەسێدارەدان جێبەجێ دەكرێت، تەنها لە دادگاكانی هەرێمی كوردستاندا نەبێت سزاكەش دەدرێت, بەڵام جێبەجێ ناكرێت بەسەر تاوانباراندا، لەجێبەجێ نەكردنەكەشدا دادگاكانی هەرێم پشت بە هیچ دەقێكی یاسایی نابەستن و هیچ  ڕێگرییەكی یاسایی لە تەواوی یاسا بەركارەكانی هەرێم بەدی ناكرێت بۆ جێبەجێ نەكردنی سزای لەسێدارەدان!؟.
كێشەی هەرە سەرەكیی دادگاییكردنی چەكدارانی داعش چەكدارە بیانییەكانن، ئەوانەی هاوڵاتی وڵاتانی ئەوروپا یان هەر وڵاتێكی تری جگە لە عێراق و سوریان.
ئەگەرچی لە ئاستە نێودەوڵەتییەكەدا هەموو هەوڵێك بۆ ئەوە چڕكراوەتەوە كە دادگایەكی عێراقی تایبەت دابمەزرێنرێت و تەواوی چەكداران بە بیانی و نابیانییەوە تیادا دادگایی بكرێن، بەڵام لە دوو ڕووەوە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی توشی ڕاڕاییەكی دەستەجەمعی بوون، ئەویش لەبەر ئەوەی  گومانێكی زۆریان لە پرۆسەی دادگەریی لە دادگاكانی عێراق هەیە. لەم ڕووەوە (ڕێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ)لەچەندین بۆنەدا باسی ئەم نادادگەرێتییەی دادگاكانی عێراقی كردووە، بەهەمان شێوە (ناوەندی جنێف بۆ دادپەروەریی نێودەوڵەتی) یش لە چەندین كات و شوێنی جیاجیادا هۆشداریی داوەتە كۆمەڵگای نێو دەوڵەتی كە دادگاكانی عێراق پرۆسەی داد و دادگەریی تیایاندا لاوازە و پشت بە پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی مافەكانی مرۆڤ نابەستن و دادگاییەكی دادپەروەرانەی تاوانباران بەڕیوە ناچێت. ئەمە لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە یاساكانی عێراق سزای لەسێدارەدانی تێدایە و وڵاتانی ئەوروپاش لە نمونەی فەڕەنساو سوید و ئەڵمانیا كە ژمارەیەكی زۆری چەكداری داعش هاوڵاتی ئەو وڵاتانەن و وڵاتەكەشیان ئەو سزایە بە نامرۆڤانە و ناسەردەمیانە دەزانن، وە لە هەمان كاتیشدا نایانەوێت ئەو هاوڵاتیانە ببەنەوە بۆ وڵاتەكەی خۆیان و بەگوێرەی یاساكانی خۆیان دادگاییان بكەن، بەڵكو پێیان باشە هەر لە عێراق دادگایی بكرێن، بەڵام هەموو هەوڵیكی خۆیان بدەن تاوەكو سزای لەسێدارەدان لەو یاسایەدا نەمێنێت كە عێراق چەكدارانی داعشی پێ دادگایی دەكات.
هاوكات چەند هەوڵێكیش هەبوو (تیرۆر) بە تاوانێكی جیهانیی هەژمار بكرێت و بەگوێرەی یاسا نێودەوڵەتییەكان سزای بۆ دابنرێت، لەم ڕووەوە ئیسپانیاو ڕۆمانیا لەو وڵاتانە بوون داوای پێكهێنانی دادگایەكی نێودەوڵەتییان دەكرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری جیهانی، كە دەكرا تاوانەكانی داعشیش بە تیرۆر هەژمار بكرێت و لەو دادگایەدا دادگایی بكرێن، بەڵام ئەم هەوڵانە سەری نەگرت لەبەر ڕێكنەكەوتنی وڵاتان لەسەر چۆنێتی پێناسەیەكی یاسایی و گشتگیر بۆ تیرۆر و ئەو تاوانانەی كە بە تیرۆر دادەنرێن.

بڕیاری 2379 ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان:
بڕیارەكە لە ساڵی 2017 لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان دەركراوە و ئاماژەی بەوە داوە كە داعش ئەمن و ئاسایشی نێودەوڵتی خستۆتە مەترسییەوە و لە ناوەرۆكی قەرارەكەش باس لە پێكهێنانی تیمێكی لێكۆڵینەوە دەكات بۆ ئەو كۆكردنەوەی تەواوی ئەو بەڵگانەی كە لەسەر ئەو تاوانانەی گروپە تیرۆریستییەكان هەن كە لە عێراق ئەنجامدراون. ئەم تیمە لە ئێستادا پێك هێنراوە و بەناوی( یۆنیتاد ) ەوە بەسەرۆكایەتی ڕاوێژكارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان بەناوی (كەریم خان) دەستی بەكارەكانی كردووە.
هەر لە ناوەرۆكی بڕیارەكەی ئەنجومەنی ئاسایشدا هاتووە كە تاوانەكانی داعش (تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جینۆساید)ن.
یۆنیتاد تێمێكی لێكۆڵینەوەی سەربەخۆ و سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان ە و بەگوێرەی بڕیاری ئاماژە بۆكراو دەبێت ئەو تێمە بە هەماهەنگی تێمێكی لێكۆڵینەوەی عێراقی هاوكاری دادگاكانی عێراق بكات لە كاتی لێكۆڵینەوەو دادگاییكردنی چەكدارانی داعش.
هەر لەمبارەیەوە  پرۆژە یاسای هەمواری یاسای دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بڕگەیەكی بۆ مادەی 18ی یاسا كۆنەكە زیاد كردووە كە ببیتە بڕگەی چوارەم و دەڵێت: ( دادگا بۆی هەیە پشت بەو بەڵگە و دۆكیومێنتانە ببەستێت كە تیمی لێكۆڵینەوەی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان پێشكەشی دەكات).
بەگوێرەی ئەو سەردانانەی كە سەرۆكی تیمی یۆنیتاد بۆ عێراق و هەرێمی كوردستانی كردووە لەماوەی مانگی 7 و 8ی ئەمساڵدا وابڕیارە لە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو 2021 دا دادگاییەكانی داعش دەست پێ بكات و یاساكەش تا ئەو كاتە هەموار كرابێتەوە.
بەوتەی بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت هاوشان بە تیمە لێكۆڵینەوەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان تیمیكی لێكۆڵینەوەی نیشتیمانی لە ناوخۆشدا پێكدەهێنرێت و بەشێك لە دادوەرانی هەرێمی كوردستانیش دەتوانن ئەندام بن لەو تیمە نیشتیمانییەدا.
 لێرەدا بە پێویستی دەزانین ئەوە بخەینە بەرچاوی دەسەڵاتی دادوەریی هەرێمی كوردستان كە هەموو هەوڵێكی خۆی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی زۆرترین ئەندامی خۆی لەو تیمە نیشتیمانییەی عێراقدا جێگیر بكات و دادوەر و شارەزای دادوەریی باش ئامادە بكات و لە و تیمە نیشتیمانییەدا جێگەیان بكاتەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی كورد زۆرترین زیانی لە هاتنی داعش بۆ ناوچەكە بینیوە و هەزاران كوردی ئێزیدی لەلایەن چەكدارانی داعشەوە كۆمەڵكوژ كراون و ژنەكانیان كران بەكەنیزەك و سەبایا, منداڵەكانیان كران بە كۆیلەو بازرگانیان پێوەكرا و گەنج و پیرو پەككەوتەكانیشیان قەتڵوعام كردن.
ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە زیاتر لە دوو هەزار پێشمەرگە لە شەڕی داعش شەهید بوون و زیاتر لە 4 هەزاریش بریندار بوون.
بۆ ئەوەی چیتر ئەو تاوانانەی كە بەرامبەر بە كورد كراوە پشت گوێ نەخرێتەوە دوو بارە وەك چۆن لە پرۆسەی دادگاییكردنەكەی ( سەدام حسێن ) دا ڕووی دا. كەیسی كوشتنی 142 كەس لە دوجێل خرایە پێش كەیسی ئەنفال و كیمیابارانكردنی هەڵەبجەو سێوسێنانەوە و سەدام حسێن لەسەر ئەو تاوانە دادگایی كراو لەسێدارە درا.

ئایا داعش كۆتایی هاتووە؟
ئەگەرچی ماوەیەكی زۆر بەسەر ڕاگەیاندنی سەركەوتن بەسەر داعش لە عێراق و  سوریا لەلایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعشەوە تێپەڕ بووە، بەڵام میراتێكی وێرانی لەدوای خۆی بەجێ هێشتووە، ژەهرێكی ڕشتووە كە ئەستەمە دەرمانی دەست بكەوێت.
 داعش لە ئاكامی بازرگانی كردن بە كچ و ژنی ئێزیدیەكانەوەو كردنیان بە سەبایا و كەنیزەك و دواتریش خستنەوەی وەچەیەكی زۆر لەو ژن و كچە ئێزیدیانە كێشەیەكی تری بۆ كۆمەڵگای نێو دەوڵەتی و عێراق و بە تایبەتیش ئێزیدییەكانی شەنگال و دەشتی نەینەوا خولقاندووە, كێشەیەكی یاسایی و كۆمەڵایەتی زۆر ئاڵۆزی بۆ ئیزیدیەكان دروست كردووە كە ئەستەمە بتوانرێت چارەسەرێكی ئاسان و یاسایی بۆ بدۆزرێتەوە.
ئێزیدییەكانی عێراق كەمینەیەكی 500 هەزار كەسین و كوردن و بە شێوەزاری كرمانجی دەدوێن، ئاینێكی تایبەت بەخۆیان هەیە و جیاوازە لە ئاینی ئیسلام، لە دەرەنجامی ئەو هاوسەرگیرییە زۆرەملێیەی یان بە كەنیزەككردنەی ژن و كچە ئێزیدییەكان هەزاران منداڵ كەوتۆتەوەو لە ئێستادا زۆرینەی هەرە زۆریان لە كامپەكاندان و دایكیان ئێزیدی و باوكیان موسڵمانە.
 كێشەی هەرە سەرەكی بۆ ئەو منداڵانە ئەوەیە كە ناتوانرێت چارەسەرێكی یاسایی بۆ نەسەب و شوناسیان بدۆزرێتەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی لەلایەكەوە بەگوێرەی ئاینی ئێزیدیەكان بۆ ئەوەی منداڵێك لە ناو كۆمەڵگای ئێزیدیان قبوڵ بكرێت و ببیتە بەشێك لە كۆمەڵگای ئیزیدیان، پێویستە لە دایك و باوكێكی ئێزیدی لەدایك بووبێت، لەلایەكی تریشەوە لە ئاینی ئیسلام و یاسا بەركارەكانی عێراقیشدا منداڵ لەسەر ئاینی دایكی یان باوكێتی ئەگەر ئیسلام بێت. ئینجا بە موسڵمان تۆمار دەكرێت و پێناسی دەدرێتێ‌.
ئەگەرچی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە مادەی دووەمدا دەڵیت : ئەم دەستوورە گرەنتی ئیسلامێتی زۆرینەی گەلی عێراقی دەكات، هەروەها گرەنتی تەواوی مافە ئایینیەكانی تەواوی ئاینزاكانی تری ناو عێراق لە نمونەی كریستیان و یەزیدییەكان و سابیئە و مەدائینەكان دەكات. بەڵام یاسای كارتی نیشتیمانی ساڵی 2016 ی عێراقی لەمادەی 26دا پێچەوانەی دەستوور و پێشێلی ئەو مافە دەستوورییەی كەمە نەتەوەكان دەكات لە پیادەكردنی ماف و ئازادییە كەسییەكان و دەنوسێت: مناڵی ناكام ( واتە خوار 18 ساڵ) ئاینی ئەو دایكە یان باوكە وەردەگرێت كە ئیسلامی هەڵبژاردووە. 
كێشەكە تا لێی ورد ببینەوە گەورەتر و ئاڵۆزتر دەبێتەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی ئەو منداڵەی لە دایكێكی ئێزیدی و باوكێكی موسڵمان لەدایك دەبێت، پێی بڵێین منداڵی یاسایی یاخود منداڵی ئیغتیساب و لاقەكردنی بەزۆر؟ یان ئەو هاوسەرگیرییەی كچێكی ئێزیدی و چەكدارێكی موسڵمانی داعش ناو بنرێت هاوسەرگیریی یاسایی یاخود  ئیغتیسابی سێكسیی؟ لەكاتێكدا بە گوێرەی شەریعەت و یاسای هیچ كام لەو دوو ئایین ە هاوسەرگیری لە نێوان شوێنكەوتووانی هەردوو ئایینەكە دروست نییە و ڕێگری لێكراوە.
لەم ڕووەوە ئەنجومەنی ڕۆحانی ئێزیدیەكان لە 24 ی نیسانی 2019 بەیانێكیان دەركرد تیایدا قبوڵی هەموو ئەو ڕزگاربووانە دەكات كە لە دەستی داعش ڕزگاریان بووە. دوای 3 ڕۆژ لەو بەروارە و لە 27 ی نیساندا بەیانێكی ڕوونكردنەوەیان دەركرد, كە تیایدا هاتووە : بەهیچ شێوەیەك مەبەستمان لە ( ڕزگاربووان) ئەو منداڵانە نین كە لە دەرەنجامی ئیغتیساب لەدایك بوون.
ماوەتەوە بڵێین هەریەكە لە دەوڵەتی عێراقی و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەنیازن چ جۆرە چارەسەرێك بۆ ئەم منداڵانە بدۆزنەوە؟ یاخود بە چی میكانیزمێك كار دەكات بۆ گەڕاندنەوەی 3046 ڕفێندراوی ئێزیدی كە نیوە زیاتریان ژن و منداڵن؟ ئایا لەگەڵ دادگاییكردنی چەكدارانی داعش ئەو كەس و لایەنانەش دادگایی دەكرێن كە ڕێگە خۆشكەربوون یاخود كەمتەرخەم بوون یاخود دەوترا پەیوەندیی ژێر بەژێریان لەگەڵ داعش هەبوو،لەهەمان كاتدا هۆكار بوون لە هاتنی داعش و داگیركردنی بەشێكی زۆری خاكەكەی؟
_داعش هەر خۆی بە تەنها تاوانەكانی ئەنجام نەداوە لێرەو لەوێ دەنگۆ و قسە دەبیسترێتەوە گوایا چەند گروپ و لایەنێك هەم نێودەوڵەتی و هەم نێوخۆیی ئاسانكارییان كردووە بۆ هاتنەو ناوەوە و بڵاوبوونەوەی داعش لەو دوو وڵاتە( عێراق و سوریا).
تاوەكو ئێستا ئەوە ڕوون نییە كە ئاخۆ پرۆسەی دادگاییكردنەكەی داعش تەنها چەكدارەكانی داعش دەگرێتەوە یاخود ئەو كەس و لایەنە نێودەوڵەتی و نێوخۆییانەش دەگرێتەوە كە ئاسانكاربوون لە تاوانەكانی داعشدا؟
كە دەڵێین دادگایی مەبەست لەوە نییە ئەو دەنگۆیانە تەواو ڕاستن و بەڵگەی ڕاستێتییان سەلمێنراوە, نەخێر. بەڵكو مەبەست لەوەیە ڕەوتی لێكۆڵینەوە لە هەر تاوانێك پێویستە بەجۆرێك بێت كە هەموو گومانێك بڕەوێنێتەوە و هەموو پنتەكانی تاوانەكەش لەخۆبگرێت. تاكو ئێستا ڕوون نییە ئاخۆ لێكۆڵینەوەكان لەسەر بكەری ڕاستەوخۆی تاوانەكە و هاوبەشەكانیش پێكەوە ئەنجام دەدرێت, یاخود ئەم لایەنە پشتگوێ دەخرێت و تەنها لە دادگایی چەكدارانی داعش و بكەری ڕاستەقینەدا چڕ دەكرێتەوە؟ ئەگەر ئەم لایەنە واتە هاوبەشەكانی داعش فەرامۆشكرا تاچەند لەبەردەم دادگاییكردنێكی دادپەروەرانەداین؟
لەلایەكی ترەوە مەترسی و كێشەی ژنە داعشییەكانی ناو كامپەكان بوونیان هەیە, كە نابێت لەبەرچاو نەگیرێت. ئایا چۆن چۆنی مامەڵەی یاسایی لەگەڵ ئەو ژنانەی داعش بكرێت كە ئێزیدی نین و لە ئێستادا هۆگرییان بۆ داعش هەیە و خەون بە گەڕانەوەی خەلافەتەكەی دەخوازن و لە ناو كامپەكانی سوریاو عێراقدان؟ كە بەمەترسییەكی هەرە گەورە دەبینرێن لەبەر ئەوەی ئەو ژنە داعشیانە لەو كامپانەدا منداڵەكانیان لەسەر بیر و پرۆگرامەكانی داعش پەروەردە دەكەن كە لە داهاتوودا دەبنە مەترسی بۆ ئاسایشی ناوچەكە.
 ئاخۆ هەبوونی مەیل و هۆگری بۆ خەلافەتەكەی داعش تاوانە یاخود نا كە بە ئاشكرا ڕۆژانە لەناو كامپەكانەوە ژنانی داعشی هاواری بۆ دەكەن؟ ئایا ئەمان لەكوێی پرۆسەی دادگاییكردنەكەدا دەبن؟
ئەگەر بێت و دادگاییەكە وەك پرۆسەیەك سەر بگرێت و زۆرینەی ئەو چەكدارانەش سزادران بە سزای لەسێدارەدان, ئایا ئەو هەموو لەسێدارەدانە جێبەجێ دەكرێت؟ كە ڕەنگە ژمارەكە نزیك ببێتەوە لە چەندین هەزار كەس.

ئایا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و دامەزراوە یاساییە نێودەوڵەتییەكان ڕازی دەبن بە و سزا بەكۆمەڵە؟
لەلایەكی ترەوە لە هەرێمی كوردستان ئەو چەكدارانەی كە سزای لەسێدارەدان یاخود سزای بەندكردنی هەتا هەتایی دەدرێن (لەحاڵێكدا كە سزای لەسێدارەدان جێبەجێ ناكرێت) باری سەر شانی گرتووخانەو چاكسازییەكان قورستر ناكات؟ بەتایبەت مامەڵەكردن لەگەڵ چەكدارانێك كە لەهەموو پێوەرەكانی ژیانكردنەوە دوورن و ستەمیان لێ ناكرێت ئەگەر بە وەحشیگەریی وەسف بكرێن.
سیستەمی دادوەریی لەهەرێمی كوردستان لەبەردەم دوو چارەئەگەردایە: یان ئەوەتا سزای لەسێدارەدان كارابكاتەوە یاخود مامەڵەیەكی چەندین ساڵە لەگەڵ كۆمەڵێك داعشیدا لەناو چاكسازییەكاندا قبوڵ بكات و خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بیرێكی توند و تیژ و نامرۆڤانە ئامادە بكات كە زۆر ئەستەمە هیچ گۆڕانێك تیایدا ڕوو بدات و هیچی كەمتر نییە لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازییانەی داعش.
ئێمە پێمان وایە كە هەردوو چارەسەرەكە فشارێكی زۆر دەخاتە ئەستۆی دامەزراوە سزاییەكان، سزای لەسێدارەدان بۆ چەكدارانی داعش بەو ژمارە زۆرە كارێكی نەكردەیە و نزیكمان دەكاتەوە لە تاوانی كوشتنی بەكۆمەڵ ئەگەرچی دۆخی تاوانەكانی داعش زۆر جیاوازە لە دۆخی ئەوانەی كە بەدەست ئەم چەكدارانەوە تووشی تاوانی كوشتنی بەكۆمەڵ و چەندین جۆری تری تاوان بوونەتەوە. سزای بەندكردنیان و هێشتنەوەیان لە بەندینخانەكاندا بۆ ماوەیەكی درێژ بەهەمان شێوە ئەركی گرتووخانەو چاكسازییەكان قورستر دەكات و لە زۆر ڕووەوە پێویستە ئامادەكاریی بۆ كرێت. بەڵام ئاخۆ كام یەك لەو جۆرە سزایانە مرۆڤانەترن و كامیان ئەخلاقییانەترن، كامیان لەگەڵ بنەما باڵاكانی مافی مرۆڤدا یەكدەگرێتەوە.
ئەوەی دەمێنێتەوە ئەگەری مان ونەمانی داعشە هەم بە فیكر و هەم بە وجودی گرۆپێكی توندڕەوی توندوتیژ كە مرۆڤایەتی هێشتا نەیتوانیوە ناوێك لە جۆری تاوانەكەی بنێت و سزایەكی پڕ بەپێست بۆ تاوانەكەی بدۆزێتەوە.