سێداره‌ یان سزاى مه‌رگ سزایه‌كه‌ ته‌واوى كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تى كردووه‌ به‌ دوو به‌ره‌وه‌: به‌ره‌یه‌ك له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنى سزاكه‌دان و به‌ره‌یه‌كیش له‌گه‌ڵ هه‌ڵگرتنى سزاكه‌دان و به‌ره‌نگارى ئه‌و جۆره‌ سزایه‌ ده‌بنه‌وه‌. هه‌ر به‌ره‌یه‌كیش به‌هانه ‌و هۆكارى تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌ كه‌ له‌ ته‌رازووى داد و دادپه‌روه‌ریدا هه‌ر لایه‌كیان تاى ته‌رازووى خۆى به‌ قورستر و دادپه‌روه‌رانه‌تر ده‌زانێت.

پرسیارى سه‌ره‌كیی ئه‌م بابه‌ته‌ بریتییه‌ له‌وه‌ى ئاخۆ ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌سێكى تر به‌ ناڕه‌وا ده‌كوژێت، سزاكه‌ى به‌سه‌ردا بسه‌پێنرێت یاخود سزایه‌كى جێگره‌وه‌ى بكوژ بدرێت؟ ئایا ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنى سزاكه‌دان ئاخۆ بۆچوونه‌كه‌یان له ‌هه‌ستى تۆڵەكردنه‌وه‌وه‌ نه‌هاتووه‌؟ یان ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵ هه‌ڵگرتنى سزاكه‌دان هیچ به‌هایه‌كیان بۆ مافى ژیانى كوژراوه‌كه‌ و كه‌سوكارى داناوه‌ یاخود نا. ئاخۆ مافى وه‌رگرتنه‌وه‌ى ژیان له‌ لایه‌ن بكوژ و مافى وه‌رگرتنه‌وه‌ى ژیان له ‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ له‌ یه‌ك ئاستدان و به‌رانبه‌رن؟ ئایا دادپه‌روه‌رانه‌یه‌ هه‌ر كه‌س، مرۆڤێک بكوژێت بكوژرێته‌وه‌؟

هه‌وڵه‌ نێوده‌وڵەتییه‌كان بۆ هه‌ڵگرتنى سزاكه‌ چین؟
تاوه‌كوو ئێستا نه‌بیستراوه‌ له ‌ئاستى نێوده‌وڵەتیدا هیچ ڕێكخراوێك كار بكات بۆ جێبه‌جێكردنى سزاى له‌سێداره‌دان و هێندە هەیە كه‌ ته‌واوى ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كه‌ن، به ‌شێوه‌یه‌كى تۆماتیكى له ‌ناوخۆى وڵاته‌كه‌یاندا سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كه‌ن، بۆیه‌ لێره‌دا تەنیا باسى ئه‌و هه‌وڵانه‌ ده‌كه‌ین كه‌ به‌ ئاستانه‌ى لابردن و هه‌ڵگرتنى سزاكه‌دا دراون، له‌م ڕووه‌شه‌وه‌ ڕێكخراوى لێبووردنى نێوده‌وڵه‌تى (ئه‌منستى ئینته‌رناشناڵ) وه‌ك ڕێكخراوێكى جیهانی له‌ كۆنگره‌ى ستۆكهۆڵم له‌ ساڵى 1977دا، به‌پێى ڕاگه‌یه‌ندراوێك به ‌ناوى ڕاگه‌یه‌ندراوى ستۆكهوڵم داوایه‌كى به‌په‌له‌ى له ‌ته‌واوى ده‌وڵه‌تانى به‌شداربووى كۆنگره‌كه‌ كرد بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى له‌سێداره‌دان، له‌و كاته‌دا زۆرینه‌ى وڵاتانى جیهان سزاكه‌یان جێبه‌جێ ده‌كرد، تەنیا 16 وڵات نه‌بێ، له‌ ماوه‌ى 46 ساڵى كاركردنى ڕێكخراوه‌كه ‌و به ‌دیاریكراوى له‌ ساڵى 1977ـه‌وه‌ به‌شێكى زۆرى وڵاتان سزاى سێداره‌یان هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌. ژماره‌ى ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ سزاكه‌ جێبه‌جێ ناكه‌ن زۆر زیادی كردووه‌ و له‌ ئێستادا له‌ سێ به‌ش، دوو به‌شى وڵاتانى جیهان سزاكه‌ جێبه‌جێ ناكه‌ن، جا به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌ بێت له‌ یاساكانیان یاخود به‌ هه‌ڵپه‌ساردن و جێبه‌جێنه‌كردنى. به‌پێى ئامارى ڕێكخراوه‌كه‌ش بێت له‌ ئێستادا 142 وڵات له‌ كۆى وڵاتانى جیهان سزاكه‌ جێبه‌جێ ناكه‌ن و ژماره‌كه‌ش له‌ زیادبووندایه‌ و به‌پێى داتا و زانیاریى ڕێكخراوه‌كه‌ش بێت، ئه‌و ژماره‌یه‌ش كه‌م نییه‌ و مایه‌ى دڵخۆشى و هیوایه‌ بۆ كار و چالاكییه‌كانى ڕێكخراوه‌كه‌.

ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ زۆرترین سزاى له‌سێداره‌دان جێبه‌جێ ده‌كه‌ن كامانه‌ن؟
به‌پێى ئامار و داتاكانى به‌رده‌ست ڕێكخراوى لێبووردنى نێوده‌وڵه‌تیی، ئه‌و وڵاتانه‌ بریتین له‌ چین و میسر و سعوودیه‌ و عێراق و ئێران. هه‌رچه‌نده‌ وڵاتى چین زۆرترین سزاى سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌كات، به‌ڵام داتاى ڕاست و دروست له‌و باره‌یه‌وه‌ نادات به ‌ڕێكخراوه‌كان، به‌ به‌هانه‌ى ئه‌وه‌ى كه‌ ئه‌و زانیاریانه‌ نهێنیی ده‌وڵه‌تن و نابێت ئاشكرای بكه‌ن.

به‌گوێره‌ى داتاكان عه‌ره‌بستانى سعوودیه‌ تەنیا له‌ ساڵى 2023دا و تا به‌روارى (8/9/2023) سزاى سێداره‌ى به‌سه‌ر 100 كه‌سدا جێبه‌جێ كردووه‌ و ئێرانیش تاوه‌كوو سه‌ره‌تاى مانگى 6ى 2023 تەنیا به‌ تۆمه‌تى بازرگانى به‌ مادده‌ى هۆشبه‌ر 173 كه‌سى له‌سێداره‌ داوه‌. له‌ عێراقیش زیاتر له‌ 8000 كه‌س سزاى سێداره‌ى بۆ ده‌رچووه‌ و له‌ چاوه‌ڕوانیى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌دان.

ئه‌و په‌یماننامه‌ نێوده‌وڵه‌تیانه‌ چین كه‌ وڵاتان ناچار ده‌كه‌ن به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌؟
كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى پشت به‌ 4 پرۆتۆكۆڵى جیهانى ده‌به‌ستێت له‌ جێبه‌جێنه‌كردنى سزاى له‌سێداره‌دان. ئه‌وانیش ئه‌مانه‌ن:
یه‌كه‌م/ پرۆتۆكۆڵى ئیختیاریى دووه‌مى پاشكۆ به‌ په‌یمانى نێوده‌وڵه‌تیى تایبه‌ت به‌ مافه‌ مه‌ده‌نى و سیاسییه‌كان.
ژماره‌ى ئه‌ندامه‌كانى81 ئه‌ندامه‌ و له‌ ساڵى 1989دا واژۆ كراوه‌، ئه‌م پرۆتۆكۆڵه‌ سزاى سێداره‌ى هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ له‌ كاتى ئاشتیدا، به‌ڵام ڕێگه‌ى داوه‌ به‌ ئه‌ندامان له ‌كاتى جه‌نگدا سزاكه‌ جێبه‌جێ بكه‌ن، به‌و مه‌رجه‌ى كه‌ له‌ كاتى به‌ئه‌ندام بوونیان ئه‌و مافه‌ بۆ خۆیان بهێڵنه‌وه‌.
به‌گوێره‌ى به‌ند و ماده‌كانى ئه‌م پڕۆتۆكۆله‌ نابێت هیچ وڵاتێك كه‌ واژۆى پرۆتۆكۆڵه‌كه‌ ده‌كات سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر خاكى وڵاته‌كه‌ى جێبه‌جێ بكرێت، تەنیا له ‌كاتى به‌رپابوونى جه‌نگدا نەبێت، ئه‌ویش به‌سه‌ر تاوانبارانێكدا كه‌ سه‌ربازن و تاوانى ترسناكیان ئه‌نجام داوه‌.
دووه‌م/ پرۆتۆكۆڵى پاشكۆى ڕێكه‌وتننامه‌ى ئه‌مریكى بۆ مافه‌كانى مرۆڤ.
به ‌هه‌مان شێوه‌ سزاى سێداره‌ له ‌كاتى ئاشتی و بارى ئاساییدا هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌ و ڕێگه‌ به‌ ئه‌ندامه‌كانى ده‌دات كه‌ له‌ كاتى هه‌ڵگیرسانى جه‌نگدا سزاكه‌ جێبه‌جێ بكات به‌و مه‌رجه‌ى له‌ كاتى ئه‌ندامبووندا ئه‌و مافه‌ بۆ خۆى بهێڵێته‌وه‌ و ڕای بگه‌یه‌نێت كه‌ ئه‌و له‌ كاتى جه‌نگدا سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كات.
سێیه‌م/ پرۆتۆكۆڵى ژماره‌ 6ى پاشكۆ بۆ ڕێكه‌وتننامه‌ى ئه‌ورووپى مافه‌كانى مرۆڤ
 به‌پێى ئه‌م پرۆتۆكۆڵه‌ ده‌وڵه‌تانى ئه‌ندام سزاكه‌ له ‌كاتى ئاشتیدا جێبه‌جێ ناكه‌ن و سزاكه‌ هه‌ڵده‌وه‌شێننه‌وه‌، به‌ڵام ڕێگه‌ به‌ ئه‌ندامان ده‌دات كه‌ له‌ كاتى جه‌نگ، یاخود نزیکبوونەوەی هەڵگیرسانی جه‌نگ سزاى له‌سێداره‌دان جێبه‌جێ بكه‌ن به‌و مه‌رجه‌ى ئه‌و مافه‌ بۆ خۆى بهێڵیته‌وه‌ کە له ‌كاتى ئه‌ندامبوون یاخود كاتى په‌سه‌ندكردنى پرۆتۆكۆڵه‌كه‌، جا ئاشكراى بكات كه ‌وا ئه‌و له‌ كاتى جه‌نگدا سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كات.
چواره‌م/ پرۆتۆكۆڵى سه‌ربار ژماره‌ 13ى پاشكۆى ڕێكه‌وتننامه‌ى ئه‌ورووپى بۆ مافه‌كانى مرۆڤ و ئازادییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان.
ئه‌م پرۆتۆكۆڵه‌ له‌ ساڵى 2002دا واژۆ كرا و به ‌ته‌واوه‌تى سزاى سێداره‌ى هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ له‌ كاتى ئاشتى و له‌ كاتى به‌رپابوونى جه‌نگیشدا.

ڕۆڵى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له ‌به‌رانبه‌ر سزاكه‌:
نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان وه‌ك ڕێكخراوێكى جیهانى له‌ ڕێگه‌ى ئه‌و بڕیار و ڕاسپاردانه‌ى ده‌ریان ده‌كات، هه‌وڵى هه‌ڵگرتن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى له‌سێداره‌دان دەدات‌ و داوا له‌ ده‌وڵه‌تانى ئه‌ندام ده‌كات كه‌ سزاى سێداره‌ له‌ یاساكانیاندا هه‌ڵگرن. ڕێكخراوه‌كه‌ له‌ ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵه‌ى گشتى و لیژنه‌ى مافه‌كانى مرۆڤه‌وه‌ بڕیار ده‌دات و تیایدا داوا له‌ ده‌وڵه‌تانى ئه‌ندامى ڕێكخراوه‌كه‌ ده‌كات كه‌ كار به‌ سزاى سێداره‌ نه‌كرێت،  بۆ نموونه‌ له‌ ساڵى 2014دا نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌ى خسته‌ ده‌نگدانه‌وه‌ (117 ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ جێبه‌جێنه‌كردنى سزاكه‌ بوون و 38 وڵات له‌گه‌ڵ مانه‌وه‌ى سزاكه‌دا بوون و 34 ده‌وڵه‌تیش ده‌نگیان نه‌دا.)

ئه‌م هه‌وڵانه‌ى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان بێ ئاكام نه‌بووه‌ و بڕیارى كۆمه‌ڵه‌ى گشتى ڕۆڵێكى مه‌عنه‌ویى هه‌یه‌ له‌وه‌ى وا لە وڵاتان بکات چاو به ‌یاسا نێوخۆییه‌كانیان بخشێننه‌وه‌ و سزای جێگره‌وه‌ بۆ سزاى سێداره‌ بدۆزنه‌وه‌. بۆ نموونه‌ له‌ ساڵى 2007دا له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان 104 وڵات له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌دابوون. به‌ڵام له‌ ساڵى 2018دا 121 وڵات له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌دا بوون و له‌ ساڵى 2020 یش 123 وڵات له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌بوون. ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێت كه‌وا ڕۆژ دواى ڕۆژ ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ سزاكه‌ جێبه‌جێ ناكه‌ن له‌ زیادبووندان. هه‌ر له‌م باره‌یه‌وه‌ (ڕاجات خوسلا، گه‌وره‌ به‌ڕێوه‌به‌رى توێژینه‌وه‌ و به‌ده‌ستهێنانى پشتگیری و داڕێژه‌رى سیاسه‌تى ڕێكخراوى ئه‌منستى ئینته‌ر ناشناڵ) ده‌ڵێت: وڵاتانێك كه‌ سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كه‌ن، سه‌رپێچى ئاراسته‌ جیهانییه‌كه‌ ده‌كه‌ن و ئه‌م ده‌نگدانه‌ى نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێت كه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ ماوه‌یه‌كى كه‌مى ماوه‌. ئه‌مڕۆ هه‌نگاوێكى تر نزیك بووینه‌وه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه‌كى جیهانى سزاكه ‌و ئێستاش كاتى ئه‌وه‌یه‌ ته‌واوى وڵاتان واز له‌م سزا تۆقێنه‌ره‌ بهێنن.

له‌ سه‌ر ئاستى یه‌كێتیی ئه‌ورووپا
ئه‌گه‌رچى وڵاتانى ئه‌ندامى یه‌كێتیی ئه‌ورووپا پێشتر و له‌ ساڵى 2002دا پرۆتۆكۆڵى ژماره‌ 13ى پاشكۆى ڕێكه‌وتننامه‌ى ئه‌ورووپیان واژۆ كردووه‌ كه‌ سزاى سێداره‌ى به ‌ته‌واوه‌تى هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه،‌ به‌ڵام یه‌كێتىی ئه‌ورووپا هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ى وه‌ك مه‌رجى ئه‌ندامبوون له‌ یه‌كێتییه‌كه‌ داناوه‌، واته‌ ئه‌گه‌ر سزاى سێداره‌ له‌ هه‌ر وڵاتێكى ئه‌ورووپى جێبه‌جێ بكرێت، بۆى نییه‌ ببێت به‌ ئه‌ندام له‌ یه‌كێتیی ئه‌ورووپا.
سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش ماده‌ى دوو له‌ په‌یڕه‌وى مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانى ڕێكخراوه‌كه‌ ڕێگرى ده‌كات له‌ سزاى سێداره ‌و دوورخستنه‌وه‌ و ڕاده‌ستكردنه‌وه‌ى هه‌ر كه‌سێك به‌و وڵاتانه‌ى كه‌ سزاى سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌كه‌ن.

سزاى له‌سێداره‌دان له‌ عێراق و هه‌رێمى كوردستان
له‌ عێراقدا كار به‌ سزاى له‌سێداره‌دان ده‌كرێت به‌پێی یاساى سزادانى عێراقیی ژماره‌ 111ى ساڵى 1969 تا به‌روارى نووسینى ئه‌م چه‌ند دێڕه‌ به‌ به‌رده‌وامى كار به یاسای‌ له‌سێداره‌دان ده‌كرێت و عێراق یه‌كێكه‌ له‌و وڵاتانه‌ى كه‌ زۆرترین سزاى سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌كات و ڕێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانى وه‌ك نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و ڕێكخراوى لێبووردنى نێوده‌وڵه‌تى و ڕێكخراوى چاودێریی مافه‌كانى مرۆڤ، به‌ به‌رده‌وامى نێگه‌رانى خۆیان له ‌هه‌مبه‌ر ئه‌و جێبه‌جێكردنه‌ زۆره‌ى سزاى سێداره‌ له‌ عێراق ده‌رده‌بڕن و ساڵانه‌ لەو بارەیەوە هۆشداری ده‌ده‌نه‌ عێراق. ئه‌وه‌ى شیاوى باسكردنه‌ لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تەنیا له‌ سا‌ڵى 2003 بۆ 2004 سزاكه‌ به‌ فه‌رمانى به‌ڕێوه‌به‌رى ده‌سه‌ڵاتى هاوپه‌یمانان پۆل بریمه‌ر هه‌ڵپه‌سێردرا و جێبه‌جێ نه‌كرا، پاش ئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى هاوپه‌یمانان هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌، حكومه‌تى كاتیی عێراق فه‌رمانى ژماره‌ 3ى ده‌ركرد و به‌پێى فه‌رمانه‌كه‌ش دووباره‌ كار به‌ سزاكه‌ كرایه‌وه‌.

له‌ هه‌رێمى كوردستانیش چ له‌ ئێستادا هه‌رێمێكى فیدراڵه‌ له‌ناو ده‌وڵه‌تى عێراقى فیدراڵ، چ له‌ پێشتردا كه‌ به‌شێك بووه‌ له‌ كۆمارى عێراق، وه‌ك ده‌وڵه‌تێكى ساده‌ كار به ‌یاساى سزادانى عێراقى ژماره‌ 111ى ساڵى 1969 ده‌كرێت، تەنیا هێندە هه‌یه‌ كه‌ به‌پێى یاساى ژماره‌ 22ى ساڵى 2003 له‌ 27ى 9ى 2003دا په‌رله‌مانى كوردستان جێبه‌جێكردنى سزاى سێدارەی‌ ڕاگرت و ئه‌و ماده‌ یاساییانه‌ى كه‌ باسى چۆنێتیی جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ ده‌كه‌ن (واته‌ ماده‌كانى 285 تاوه‌كوو 293) له ‌یاساى بنه‌ما دادگه‌رییه‌ سزاییه‌كان له‌كار خران، پاش سێ ساڵ و به‌پێى یاساى ژماره‌ 6ى ساڵى 2006 دووباره‌ جێبه‌جێكردنى سزاى سێداره‌ خرایه‌وه‌ به‌ركار.

 یاساى ژماره‌ 22ى ساڵى 2003 تەنیا كاركردنى به‌و ماده‌ یاساییانه‌ ڕاگرت كه‌ باسى چۆنێتیی جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ ده‌كه‌ن و به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك باسى هه‌ڵگرتنى سزاكانى سێداره‌ ناكات و ئه‌و ماده‌ یاساییانه‌ى كه‌ باسى سزاى سێداره‌ دەکەن، وه‌ك خۆیان هێشتنییەوه‌ و ده‌ستكارى نه‌كردن، ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ تاكوو ئێستا نه‌ له‌ عێراق و نه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستانیش نه‌توانراوه‌ ده‌ست ببرێت بۆ ماده‌ یاساییه‌كان و ئه‌و ماده‌ یاساییانه‌ هه‌موار بکرێنەوە کە سزاى سێداره‌ى بۆ تاوانباران تێدایه‌.

هه‌رێمى كوردستان ئه‌گه‌رچى له‌ ئێستادا كار به‌ سزاى له‌سێداره‌دان ده‌كات و له‌ناو سیستمى دادوه‌ریدا سزاكه‌ ده‌سه‌پێنێت، به‌ڵام له‌ڕووى كرده‌ییه‌وه‌ سزاكه‌ جێبه‌جێ ناكات، تا دێت سزادراوانیش له‌ناو چاكسازییه‌كاندا ژماره‌یان زیاد ده‌كات.

ئه‌م حاڵه‌ته‌ى كه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستاندا پیاده‌ ده‌كرێت و بریتییه‌ له‌ سه‌پاندنى سزاكه‌ به‌سه‌ر تاوانباراندا، له‌گه‌ڵ جێبه‌جێنه‌كردنى سزاكه‌، ئه‌گه‌رچى ڕێگایه‌كى باشه‌ كه‌ هه‌رێم گرتوویه‌تییه‌ به‌ر به ‌ئاراسته‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى یه‌كجاریی سزاكه‌، به‌ڵام پشت به‌ هیچ ده‌قێكى یاسایى كارپێكراو نابه‌ستێت و هیچ به‌هانه‌یه‌كى یاساییشى نییه‌ و، له‌ هیچ سیسته‌مێكى دادوه‌ریی جیهاندا پیاده‌ ناكرێت. ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كاتێك وڵاتێك كاركردن به‌ سزاى سێداره‌ ڕاده‌گرێت و جێبه‌جێى ناكات، ئه‌وا له‌به‌رانبه‌ردا سزاى شوێنگره‌وه‌ بۆ تاوانباره‌كه‌ داده‌نێت و ده‌ستكاریى ماده‌ یاساییه‌كانیش ده‌كات كه‌ سزاى سێداره‌یان تێدایه‌. سزاى شوێنگره‌وه‌ش وه‌ك سزاى به‌ندكردنى هه‌تاهه‌تایى كه‌ له‌ عێراقدا ماوه‌كه‌ى 20 ساڵه‌.

ئه‌ویش به‌ مه‌به‌ستى ئه‌وه‌ى كه‌ چاره‌نووسى تاوانبار دیار بێت و ئه‌و ساڵانه‌ى كه‌ له‌ چاكسازییه‌كاندا به‌سه‌رى ده‌بات به‌هه‌ده‌ر نەڕۆن. بۆ نموونه‌ له‌ ماوه‌ى ئه‌م چەندان ساڵه‌ى جێبه‌جێنه‌كردنى سزاكه‌ له‌ هه‌رێمدا ده‌یان و سه‌دان سزادراو سزاكه‌یان به‌بێ ئه‌وه‌ى ماوه‌ى حوكمى تێدا بێت به‌سه‌ر ده‌به‌ن و ئه‌و ماوه‌یه‌ش به‌سه‌رى ده‌به‌ن ناچێته‌ ناو هیچ حساباتێكه‌وه‌ بۆ سزادراوه‌كه.

لێره‌دا پێویسته‌ باس له‌وه‌ بكرێت كه‌وا هه‌ر چه‌ند ساڵ جارێك یاسایه‌كى لێبووردنى گشتى له‌ په‌رله‌مانى كوردستان ده‌رده‌چێت و له‌ناو یاساكه‌دا باسى ئه‌و سزادراوانه‌ ده‌كرێت كه‌ حوكمى سێداره‌یان بۆ ده‌رچووه‌ به‌ڵام لێخۆشبوونیان هه‌یه‌، تەنیا له‌م كاتانه‌دا سزادراو ده‌توانێت به‌ سوودبینین له‌ لێخۆشبوونى كه‌سوكارى كوژراوه‌كه ‌و یاساى لێبووردنه‌كه‌ چاره‌نووسى دیار بێت و ماوه‌ى سزاكه‌ى به‌ساڵ دیاری ده‌كرێت، ئه‌گینا ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ لێخۆشبوونى نییه‌ یاساكه‌ نایگرێته‌وه‌ و ده‌بێت هه‌ر به‌ چاره‌نووس نادیاریى له‌ چاكسازییه‌كاندا ژیان به‌رێته‌ سه‌ر.

ئه‌مه‌ش به ‌لاى ئێمه‌وه‌ نادادپه‌روه‌رانه‌یه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هه‌موو سزادراوێكى سێداره‌ ناگرێته‌وه،‌ به‌ڵكووو تەنیا ئه‌و سزادراوانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ لێخۆشبوونیان هه‌یه‌. ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك، له‌ لایه‌كى تریشه‌وه‌ له‌ حاڵه‌تى نه‌بوونى یاساى لێبووردنى گشتیدا هیچ یه‌كێك له‌ سزادراوان ناتوانن سوودى لێ ببینن، ئه‌و ماوه‌یه‌ى به‌سه‌رى ده‌به‌ن له‌ گرتووخانه‌ و چاكسازییه‌كاندا به‌هه‌ده‌ر ده‌ڕوات و هه‌ژمار ناكرێت.

هه‌رێمى كوردستان بۆ ئه‌وه‌ى خۆى له‌م دۆخه‌ ئاڵۆز و نادادپه‌روه‌ره‌ به‌دوور بگرێت، پێویست ناكات هه‌ر چه‌ند ساڵ جارێك له‌ناو یاساى لێبووردنى گشتیدا جێگه‌ى سزادراوانى سێداره‌ بكاته‌وه‌ ئه‌ویش ژماره‌یه‌كى كه‌میان سوودى لێ ببینن. به‌ڵكووو بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت یاسایه‌كى دادپه‌روه‌رانه‌ جێبه‌جێ بكات، پێویسته‌ په‌رله‌مانى كوردستان كار له‌سه‌ر پرۆژه‌یاسایه‌ك بكات بۆ هه‌موارى ته‌واوى ئه‌و یاسا سزاییانه‌ى كه‌ سزاى سێداره‌یان له‌خۆ گرتووه‌ و به‌ شێوه‌یه‌كى یه‌كجاری، سزاى سێداره‌ هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌.

ده‌توانین ئه‌وه‌ش بڵێین هۆكارى مانه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ له ‌یاساكاندا له‌ عێراق و هه‌رێمى كوردستانیش به ‌شێوه‌یه‌كى گشتى بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ په‌رله‌مانتاران له‌ هه‌رێمى كوردستان و عێراقیش، هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌و ڕێكخراوانه‌ى كه‌ له‌ بوارى مافه‌كانى مرۆڤدا كار ده‌كه‌ن و ته‌واوى یاساناس و مافپه‌روه‌رانیش به ‌شێوه‌یه‌كى جددى و هه‌ته‌رانه‌ بابەتى سێداره‌یان بۆ گرنگ نه‌بووه‌. ڕۆژێك نه‌بوو په‌رله‌مانتاران هه‌وڵى ئه‌وه‌یان دابێت پرۆژه‌یه‌ك بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ ببه‌نه‌ په‌رله‌مان. هه‌روه‌ها یاساناسان و مافپه‌روه‌ران له‌ ئاخاوتن و لێدوانه‌ ڕۆژنامه‌وانییه‌كانیان و له‌ نووسینه‌كانیاندا به‌ ئاشكرا ڕای ناگه‌یه‌نن كه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ن. دادوه‌ران و پارێزه‌ران و مافپه‌روه‌ران له‌ ڕێگه‌ى یه‌كێیتى و سه‌ندیكاكانیانه‌وه‌ بێده‌نگییان هه‌ڵبژاردووه‌ له‌ ئاست بابه‌تێكى گرنگ و پڕمشتومڕى ئه‌م ڕۆژگاره‌مان کە (سزاى مه‌رگ)ـه‌. ئه‌م بێده‌نگییه‌ له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ى گرتووه‌ كه‌ ئه‌وان یان ئه‌وه‌تا خۆیان له ‌قه‌ره‌ى وه‌ها بابه‌تێك ناده‌ن، یاخود بوێریى ورووژاندنى ئه‌م جۆره‌ بابه‌تانه‌یان نییە، یان ئه‌وه‌تا پێیان باشتره‌ سزاكه‌ بوونى هه‌بێت و به ‌بێده‌نگى جێبه‌جێ بكرێت.

به‌ڵگه‌ بۆ ئه‌م قسانه‌ى كه‌ كران، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ په‌رله‌مانى كوردستان له‌ ساڵى 2022دا یاسایه‌كى ده‌ركرد، ئه‌ویش یاساى چه‌كى  ژماره‌ 2ى ساڵى 2022 بوو كه‌ له‌ ماده‌ى 13ـی بڕگه‌ى 4دا سزاى سێداره‌ى بۆ ئه‌و كوشتنانه‌ داناوه‌ كه‌ به‌ چه‌كى بێده‌نگ ئه‌نجام ده‌درێن. له‌ ناوخۆى هه‌رێمدا هیچ كه‌س و لایه‌نێك، هیچ یه‌كێ له‌ سه‌ندیكا و یه‌كێتییه‌ یاسایی و دادوه‌رییه‌كان و هیچ ڕێكخراوێكى مافى مرۆڤ له‌ هه‌رێمدا، به‌ره‌نگارى نه‌بوونه‌وه‌ و یاساكه‌ش ده‌رچوێنرا و تێپه‌ڕێنرا، ده‌رچوواندنى ئه‌و یاسایه‌ نه‌بوو به‌ بابه‌تى ڕۆژ و سه‌ردێڕى هیچ هه‌واڵێك. ئه‌گه‌ر بێت و چاوێك به‌ به‌ند و ماده‌كانى یاساكه‌دا بخشێنین بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ داڕشتنى ئه‌م بڕگه‌یه‌ له‌ ماده‌ى 13ى یاساكه‌دا شتێكى زیاده ‌و ناپێویسته‌ و زۆر نامۆ ده‌رده‌كه‌وێت له‌ یاساكه‌دا. ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى داڕشتنى یاساكه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا بۆ قه‌ده‌غه‌كردن و كه‌مكردنه‌وه‌ى دیارده‌ى هه‌ڵگرتنى چه‌ك و بازرگانیكردن به‌ چه‌كه‌وه‌ دانراوه‌، نه‌وه‌ك بێت و له‌ بڕگه‌یه‌كدا جێگه‌ى جۆرێكى تایبه‌تى كوشتن بكاته‌وه‌ كه‌ به‌ جۆرێكى تایبه‌ت له‌ كه‌ره‌سته‌ى تاوانكارى ئه‌نجام ده‌درێت، ئه‌ویش (چه‌كى بێده‌نگ)ـه‌. داڕشتنه‌وه‌ى بڕگه‌یه‌كى وه‌ها له‌ یاساكه‌دا یه‌ك جۆر ته‌فسیر له‌خۆ ده‌گرێت، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌ندامانى په‌رله‌مان كه‌ نوێنه‌رى هه‌موو خه‌ڵكن، مه‌یلیان بۆ جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ هه‌یه‌، یاخود ده‌یانه‌وێت جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ كارى پێ بكرێته‌وه‌، ئه‌گه‌رچى له‌ داهاتووشدا بێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وان پێشوه‌خته‌ ده‌زانن كه‌ سزاى سێداره‌ له‌ هه‌رێم جێبه‌جێ ناكرێت، به‌ڵام دێن و ئه‌م بڕگه‌یه‌ بۆ یاساكه‌ زیاد ده‌كه‌ن و سزایه‌ك داده‌نێن كه‌ زیاتر له‌ 15 ساڵه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستاندا جێبه‌جێ ناكرێت.

ئێمه‌ پێمان وایه‌ ئه‌و بڕگه‌یه‌ی ماده‌ى 13 ئاخنراوه‌ته‌ یاساى ژماره‌ 2ى ساڵى 2022ى په‌رله‌مانى كوردستانه‌وه‌ و شوێنى ئه‌و بڕگه‌یه‌ یاساى چه‌ك نییه‌. به‌ڵكوو ئه‌گه‌ر هه‌ر دەرکرابا، ده‌بوو یاساى سزادانى عێراقى هه‌موار بكرایه‌ته‌وه‌ و وه‌ك بڕگه‌یه‌ك بۆ ماده‌ى 406ى یاساى سزادان زیاد بكرایه‌.

وه‌ك ده‌زانین سزاى سێداره‌ له‌ هه‌رێمى كوردستاندا ماوه‌ى زیاتر له‌ 15 ساڵه‌ جێبه‌جێ ناكرێت، ئه‌گه‌ر سزایه‌كیش له‌و ماوه‌ زۆره‌دا جێبه‌جێ نه‌كرێت و تەنیا له‌ دادگاكاندا حوكمه‌كه‌ بسه‌پێنرێت و تاوانباران له‌ گرتووخانه‌ و چاكسازییه‌كاندا ژماره‌یان زیاد بكات، ئایا باشتر نییه‌ هه‌مووان پێكه‌وه‌ كار بكه‌ین بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى یه‌كجاریى سزاى سێداره‌؟ ئه‌وه‌ش ڕوونه‌ پڕۆسه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ له ‌وڵاتێكه‌وه‌ بۆ وڵاتێكى تر جیاوازه‌ و بۆ نموونه‌ وڵاتێكى وه‌ك پرتوگال 110 ساڵ هه‌وڵى داوه‌ بۆ هه‌ڵگرتنى سزاكه‌ به ‌یه‌كجارى و وڵاتێكى وه‌ك فنله‌ندا 4 ساڵ كارى بۆ كردووه‌. وه‌ك ده‌زانین هه‌ڵگرتنى سزاى سێداره‌ كارێكى پڕهه‌وڵ و كۆششه‌ و كارێكه‌ مشتومڕ زۆر ده‌هێنێته‌ ئاراوه‌، به‌ڵام ئایا ئێستا كاتى ئه‌وه‌ نییه‌ هه‌موو مافپه‌روه‌ران و یاساناسان و دادوه‌ران و پارێزه‌ران پێكه‌وه‌ ده‌نگ هه‌ڵبڕن و وا له‌ په‌رله‌مان بكه‌ن هیچ نه‌بێ بابه‌تى سزاى سێداره‌ بخه‌نه‌ كارنامه‌ى خووله‌كانى داهاتووه‌وه و‌ له‌ چه‌ن ساڵى داهاتوودا سزاكه‌ به‌ یه‌كجارى هه‌ڵبگیرێت؟
ڕاستییه‌ك هه‌یه‌ له‌ پڕۆسه‌ى داڕشتنه‌وه‌ى یاسادا له‌ هه‌رێمى كوردستان زۆر جار چاوه‌ڕێى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق ده‌كات تاوه‌كوو یاسایه‌ك ده‌رده‌كات و هه‌رێمیش هه‌مان یاسا ده‌هێنێته‌ په‌رله‌مانى كوردستان و ئینفاز بۆ یاساكه‌ ده‌رده‌كات و لێره‌ش كار به ‌یاساكه‌ ده‌كرێت. ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌ ناڵێم كه‌ پڕۆسه‌ى به‌ره‌وپێشچوونى یاسا له‌ هه‌رێم كه‌وتبێته‌ دواى عێراقه‌وه‌، نه‌خێر، به‌ڵكوو هه‌ندێ یاسا له‌ كوردستان ده‌رچوون و تاوه‌كوو ئێستاش له‌ عێراقدا یاساكان‌ بوونیان نییه‌، بۆ نموونە یاساى قه‌ده‌غه‌كردنى به‌كارهێنانى ئامێره‌كانى په‌یوه‌ندیكردن و یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى توندوتیژیی دژى خێزان. یاساى بارى كه‌سێتى كه‌ هه‌مان یاسا كۆنه‌كه‌ له‌ عێراق كارى پێده‌كرێت و له‌ هه‌رێم زۆربه‌ى بڕگه ‌و ماده‌كانى هه‌مواركراوه‌ته‌وه، هەڵبەت‌ به‌ ئاراسته‌یه‌كى باشتر. هه‌روه‌ها كوشتن له‌ هه‌رێمى كوردستان به‌ بیانووى شه‌ره‌ف، وه‌ك كوشتنى ئاسایی لێكراوه‌. به‌ڵام با ئه‌مجاره‌ش وه‌ك چۆن په‌رله‌مانى كوردستان بوێرى كردووه‌ و هه‌ندێ له‌و یاسا عێراقییانه‌ى هه‌مواركردۆته‌وه‌، با ئه‌و یاسا سزاییانه‌ى كه‌ له‌ هه‌رێمدا كارى پێ ده‌كرێت و سزاى سێداره‌یان له‌خۆیان گرتووه،‌ هه‌موار بكرێنه‌وه‌ و سزاى سێداره‌ له‌ هه‌رێمى كوردستاندا به‌ یه‌كجاری هه‌ڵبگیرێت.
سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر نه‌وجه‌وان و كه‌سانى خوار ته‌مه‌نى 18 ساڵ
تاوه‌كوو ئێستا له‌ زۆرێك له‌و وڵاتانه‌ى كه‌ سزاى سێداره‌یان تێدا جێبه‌جێ ده‌كرێت، سزاكه‌ به‌سه‌ر كه‌سانى منداڵ و خوار هه‌ژده‌ ساڵیشدا جێبه‌جێ ده‌كرێت. له ‌نموونه‌ى ئێران و ئه‌مریكا و پاكستان و یه‌مه‌ن و سعودییه‌. به‌پێى ڕاپۆرتى ڕێكخراوى لێبووردنى نێوده‌وڵه‌تى، له‌ نێوان ساڵى 1990 بۆ ساڵى 2022 له‌ ئێران 108 منداڵ و ئه‌مریكا 19 منداڵ و سعودییه‌ 9 منداڵ و پاكستانیش 9 منداڵ سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ كراوه‌.

 به‌ڵام له‌ عێراق و هه‌رێمى كوردستان، به ‌هیچ شێوه‌یه‌ك سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر كه‌سانى خوار 18 ساڵدا جێبه‌جێ ناكرێت. له‌ عێراق به‌پێى ماده‌ى 77 له ‌یاساى چاودێریى نه‌وجه‌وانان، ئه‌گه‌ر هه‌رزه‌كارێك تاوانێك ئه‌نجام بدات كه‌ سزاكه‌ى سێداره‌ بوو، ئه‌وا سزا ده‌درێت به‌ دانانى له‌ قوتابخانه‌ى شیاندنى هه‌رزه‌كاران كه‌ ماوه‌كه‌ى له‌ 5 ساڵ كه‌متر نه‌بێت و له‌ 15 ساڵ زیاتر نه‌بێت. عێراق هه‌نگاوێكى باشترى ناوه‌ و سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر كه‌سێكدا جێبه‌جێ ناكات كه‌ ته‌مه‌نى نه‌گه‌یشتبێتە 21 ساڵ و له‌ ماده‌ى 79ى یاساى سزاداندا ده‌ڵێت: هه‌ر كه‌سێك 18 ساڵى ته‌واو كردبێت و ته‌مه‌نى 20 ساڵى ته‌واو نه‌كردبێت، ئه‌گه‌ر تاوانێك ئه‌نجام بدات، سزاكه‌ى سێداره‌ بێت، ئه‌وا سزاى به‌ندكردنى هه‌تاهه‌تایى به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێندرێت كه‌ ماوه‌كه‌ى 20 ساڵه‌.

ئێستاش به‌هانه‌ى هه‌ر یه‌ك له‌ لایه‌نگران و به‌ره‌نگارانى سزاكه‌ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو.
به‌هانه‌ى ئه‌و كه‌س و لایه‌نانه‌ چین كه‌ له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنى سزاكه‌دان؟
زۆرینه‌ى هه‌ره ‌زۆرى ئه‌وانه‌ى كه‌ پێیان وایه‌ ده‌بێت سزاى مه‌رگ به‌سه‌ر بكوژدا بسه‌پێنرێت، ده‌ڵێن سزاى مه‌رگ سزایه‌كه‌ به‌رانبه‌ره‌ به ‌تاوانى كوشتن و دادپه‌روه‌رانه‌یه ‌و هه‌ر كه‌سێك به‌بێ تاوان كه‌سێكى تر بكوژێت، ده‌بێت بكوژرێته‌وه‌. پێیان وایه‌ سزای سێداره‌ تاكه‌ سزایه‌كه‌ دادپه‌روه‌ری تێدایه‌ و هیچ سزایه‌ك به‌ شیاوتر له‌ سزاى مه‌رگ نازانن بۆ بكوژ.

به‌هانه‌یه‌كى تری ئه‌م به‌ره‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سزاى سێداره‌ سوودى كۆمه‌ڵگه‌ى تێدایه‌ و ده‌بێته‌ هۆى چاوترسێنى بۆ ئه‌وانى دیكه‌ و وا ده‌كات تاوانى كوشتن له ‌كۆمه‌ڵگادا كه‌م ببێته‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك، له ‌لایه‌كى تریشه‌وه‌ مادام بكوژ ده‌كوژرێته‌وه،‌ كه‌وابێ سزاى مه‌رگ سوودی بۆ خودى تاوانباره‌كه‌ش ده‌بێت، مادام بكوژ له ‌ژیاندا نامێنێت و جارێكى تر ناگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر تاوانه‌كه‌.
به‌هانه‌یه‌كى ترى ئه‌م به‌ره‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌وا جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ ده‌بێته‌ هۆى كوشتنى هه‌ستى تۆڵه‌كردنه‌وه‌ لاى كه‌سوكارى كوژراوه‌كه‌ و مادام بكوژ له ‌ژیاندا نامێنێت، چیتر بیر له‌ كوشتنه‌وه‌ى بكوژه‌كه‌ ناكرێته‌وه‌ و لانى كه‌م ئه‌و ئازاره‌ى كه‌ له‌ كوژرانى كه‌سێكیانه‌وه‌ پێیان ده‌گات، كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ و ئاهێكیان به ‌به‌ردا دێته‌وه‌.

به‌هانه‌ى ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌دان چین؟
ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سزاكه‌دان پێیان وایه‌ كه‌ مادام سزاى سێداره‌ گه‌ڕانه‌وه‌ى تێدا نییە و هه‌ر كه‌سێك سزاكه‌ى به‌سه‌ردا جێبه‌جێ بكرێت ناتوانرێت قه‌ره‌بوو بكرێته‌وه،‌ له‌و كاته‌ى كه‌ به‌رائه‌تى تاوانباره‌كه‌ ده‌رده‌كه‌وێت، دواى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌.

سزاى سێداره‌ هیچ چاوترسێنییه‌كى تێدا نییه‌، ئه‌مان داواى داتایه‌كى دروست ده‌كه‌ن كه‌وا بیسه‌لمێنێت له‌ وڵاتێكدا كه‌ سزاكه‌ جێبه‌جێ كرابێت، بووبێته‌ هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى تاوانى كوشتن.

له‌ وڵاتانێك كه‌ هێشتا سزاى سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت، زۆر جار بۆ سزادانى سیاسییانه‌ى پارت و لایه‌نه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌كانى ده‌سه‌ڵات و پاكتاوكردنى لایه‌نێكى ئیتنى یان ئایینى یاخود كه‌مینه‌یه‌ك به‌كار هاتووه‌.

كه‌سانێك كه‌ به‌ره‌نگارى سزاى سێداره‌ن، له‌ وه‌ڵامى لایه‌نگرانى سزاى مه‌رگدا له‌ بابه‌تى چاوترسێنى سزاكه‌دا ده‌ڵێن: سزاى مه‌رگ هیچ چاوترسێنییه‌كى تێدا نییه‌ و كه‌س ناترسێت له‌ ئه‌نجامدانى تاوانى كوشتن. له‌م ڕووه‌وه‌ ئه‌لبێرت كامۆ كه‌ به‌ره‌نگارێكى سه‌رسه‌ختى سزاى سێداره‌یه‌ و له‌ توێژینه‌وه‌كه‌یدا به ‌ناوى گیلۆتین (قه‌ناره‌)دا ده‌نووسێت: «بڕیارى كوشتن زۆر له‌ناكاوه‌، ئاره‌زووى تۆڵه‌كردنه‌وه‌ و بڕیارى له‌ناكاو و خۆشه‌ویستى و ئابڕوو، هه‌موو ئه‌مانه‌ له‌ ساته‌وه‌ختى كوشتندا به‌سه‌ر ترسى مه‌رگدا زاڵ ده‌بن. تاوه‌كوو ئێستا سزاى مه‌رگ هیچ تاوانبارێكى په‌شیمان نه‌كردۆته‌وه‌ كه‌ تاوانى كوشتن ئه‌نجام نه‌دات، هاوکات ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر ترس له ‌مه‌رگ هه‌بێت، ئه‌وا له‌ دواى ده‌رچوونى حوكم ده‌ست پێده‌كات، نه‌وه‌ك له‌ كاتى ئه‌نجامدانى تاوانى كوشتن.» سزاى مه‌رگ چاوترسێن نییه‌، ئه‌گه‌ر چاوترسێن بووایه،‌ ده‌بوو سروشتى مرۆڤ جۆرێكى تر بووایه‌. به ‌واتاى ئه‌وه‌ى هه‌ر به‌ ئه‌نجامدانى سزاى سێداره‌ بۆ كه‌سێك، ده‌بوو هیچ یه‌كێكى تر تاوانى كوشتنى ئه‌نجام نه‌دایه‌، به‌ڵام تاوانى كوشتن به‌ر‌ده‌وامه‌.

هه‌ر له‌و توێژینه‌وه‌یه‌دا ده‌نووسێت كاتێك له‌ به‌ریتانیا سزاى مه‌رگ به‌سه‌ر دز و جه‌رده‌كاندا جێبه‌جێ ده‌كرا، دز و جه‌رده‌ هاوپیشه‌كانیان خه‌ریكى ڕابواردن و قه‌شمه‌ریاتى خۆیان بوون.

كامۆ ده‌ڵێت: زۆرینه‌ى ده‌ستوور و یاساكان كوشتنى پلان بۆ داڕیژراو به‌ ترسناكتر ده‌زانن و سزاكه‌ى توندتره‌ له‌ سزاى كوشتنێكى له‌ناكاو، ئێ هه‌یه‌ له‌ سزاى مه‌رگ پلان بۆ داڕێژراوتر؟

زۆر دوور نه‌ڕۆین و هه‌ر له‌ كاتى نووسینى ئه‌م بابه‌ته‌دا (ناوه‌ڕاستى مانگى تشرینى یه‌كه‌مى 2023) ل ه‌ماوه‌ى یه‌ك كاتژمێردا سه‌رۆك كۆمارى عێراق واژۆى له‌سه‌ر 100 سزاى سێداره‌ كردووه‌ و واش بڕیاره‌ له‌ چه‌ند ڕۆژى داهاتوودا واژۆ له‌سه‌ر 100 سزاى تر بكات و دیارده‌ى كوشتنیش له‌ عێراقدا هه‌ر به‌رده‌وامه‌ و ڕۆژانه‌ ده‌یان ڕووداوى كوشتن له‌ عێراقدا ڕوو ده‌ده‌ن، ئه‌م سزا به‌كۆمه‌ڵه‌ى عێراق هیچ یه‌كێك په‌شیمان ناكاته‌وه‌ له‌ تاوانى كوشتن.

فیۆدۆر دۆستۆیڤسكى گه‌وره‌ ڕۆماننووسى ڕوسیا به‌ره‌نگارێكى سه‌رسه‌ختى سزاى مه‌رگ بووه‌ و پێى وایه‌ سزاى مه‌رگ هه‌ر كوشتنه‌ و كوشتنێكى ده‌مارساردانه‌یه ‌و له‌ دادگاكاندا ئه‌نجام ده‌درێت، ئه‌و له‌ وه‌ڵامى ئه‌وانه‌ى كه‌ ده‌ڵێن دادپه‌روه‌رى له‌ كوشتنه‌وه‌ى بكوژدا هه‌یه‌ ده‌ڵێت: «تاكه‌ جیاوازیی نێوان ئه‌و كوشتنه‌ى كه‌ بكوژێك ئه‌نجامى ده‌دات و ئه‌و كوشتنه‌ى كه‌ له‌ دادگاكاندا بڕیارى له‌باره‌وه‌ ده‌درێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ یه‌كه‌میاندا هیوا به‌ ژیان و ڕزگاربوون تا دوایین چركه‌ لاى كوژراو بوونى هه‌یه‌، به‌ڵام له‌ كوشتنى دووه‌مدا هیچ هیوایه‌ك بوونى نییه‌ و هه‌ر به‌ خوێندنه‌وه‌ى سزاكه‌ مردنێك به‌ دڵنیایی و بێ ئه‌ملاولا به‌رۆكى سزادراو ده‌گرێت و هه‌ر بیر له‌م ڕسته‌ ترسناكه‌ ده‌كاته‌وه‌: تۆ به‌م نزیكانه‌ ده‌مریت.»

شێوازه‌كانى سزاى سێداره‌ چین و كامیان میهره‌بانانه‌ترن؟
سزاى سێداره‌ بۆ له‌ناوبردنى تاوانبار دانراوه‌، به ‌درێژایی مێژووى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ بیر له‌ سزایه‌كى سێداره‌ى كه‌مئازارتر و میهره‌بانتر كراوه‌ته‌وه‌، هه‌ر له‌ ملپه‌ڕاندن به‌ كێردى گه‌وره‌ و شمشێر و گیلۆتین و هه‌ڵواسین به‌ په‌تى درێژ و كورت، تاوه‌كوو كورسى كاره‌بایی و ده‌رزى ژه‌هراوى و ژوورى گاز و گوله‌بارانكردن. بیر له‌وه‌ كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ به ‌شێوازێك سزاكه‌ جێبه‌جێ بكرێت كه‌ بە ئازارێكى كه‌متر و خێراتر، تاوانباره‌كه‌ له‌ناو ببرێت.

ڕه‌نگه‌ له‌م نووسینه‌دا بوارى ئه‌وه‌ نه‌بێت بچینه‌ سه‌ر باسى ورده‌كاریی شێوازه‌كانى سزاى سێداره‌، به‌ڵكوو ده‌مانه‌وێت بچینه‌ سه‌ر ئه‌و پرسه‌ى ئاخۆ سزای سێداره‌ى میهره‌بانتر بوونى هه‌یه‌؟ ئاخۆ سزایه‌ك كه‌سێك له‌ناو ببات و ژیانى لێ بسێنێته‌وه‌، دەکرێ میهره‌بان بێ؟

سزاى مه‌رگ و له‌ناوبردن سزایه‌كه‌ كه‌ ئازاره‌كه‌ى تەنیا به‌و كه‌سه‌ ده‌گات كه‌ سزاكه‌ ده‌درێت، هیچ كه‌سێكیش ناتوانێت بگات به‌ جۆر و ڕاده‌ى ئه‌و ئازاره‌ى كه‌ له‌ كاتى جێبه‌جێكردندا ده‌گات به‌ تاوانباره‌كه‌.
سزاى مه‌رگ سزایه‌كه‌ هه‌ر به‌ خوێندنه‌وه‌ى له‌ هۆڵى دادگا به‌سه‌ر تاوانباردا، ئازاره‌كه‌ى ده‌گات به‌ تاوانبار و هه‌تا ئه‌و ڕۆژه‌ى جێبه‌جێ ده‌كرێت، كه‌سى سزادراو به‌رده‌وام له ‌ئازارێكدایه‌ كه‌ تەنیا و تەنیا خۆى هه‌ستى پێده‌كات نه‌وه‌ك ئه‌وانى تر.

سزاى مه‌رگ سزایه‌كه‌ بۆ سه‌ر مافى ژیان، واتە لێسه‌ندنه‌وه‌ى مافى ژیان، واتا كوشتن و له‌ناوبردن، ئه‌م له‌ناوبردنه‌ به ‌هه‌ر جۆر و شێوازێك بێ به‌ ده‌رزى ژه‌هراوى بێت یاخود به‌ شمشێر و گیلۆتین یاخود به‌ گوله‌بارانكردن و هه‌ڵواسین بێت، ده‌ره‌نجامه‌كه‌ى یه‌ك شته‌ ئه‌ویش له‌ناوبردن و لێسه‌ندنه‌وه‌ى ژیانه‌ له‌ تاوانبار، هیچ جیاوازییه‌ك له‌وه‌دا نییه‌ كه‌ به‌ چ كه‌ره‌سته‌یه‌ك له‌ناوبردنه‌كه‌ ئه‌نجام ده‌درێت، پێده‌چێت ئازاره‌كه‌ى به ‌لاى من و تۆوه‌ له‌ كه‌ره‌سته‌یه‌كه‌وه‌ بۆ كه‌ره‌سته‌یه‌كى تر زیاد و كه‌م بێت، ڕه‌نگه‌ كه‌سانێك هه‌بن بڵێن دانانى تاوانبار له‌ ژوورى گازدا یان ده‌رزى ژه‌هراوى، میهره‌بانانه‌ترن و سزادراو كه‌متر هه‌ست به‌ ئازاره‌كه‌ دەکات و خێراتر كرده‌ى کوشتنەکە ڕوو دەدات، بێ ئاگا له‌وه‌ى كه‌ هه‌ستكردن به‌ ئازار، به‌ جۆرى ئه‌و كه‌ره‌سته ‌و شێوازى ئه‌نجامدانه‌‌ هیچ نییه‌ له‌ به‌رانبه‌ر هه‌ستكردن به‌و ئازاره‌ى كه‌ سزادراوه‌كه‌ پێى ده‌گات كاتێك پێى ده‌ڵێن تۆ ئیتر مافى ژیانت نییه‌ و نابێت بژیت و چه‌ند ڕۆژێكى زۆر كه‌مت ماوه،‌ خۆت ئاماده‌ بكه‌ بۆ مه‌رگێكى دڵنیا و بێچه‌ندوچوون. هه‌ستكردن به‌ له‌ناوچوون و مردن یاخود هه‌ستكردن به‌ نه‌مان و تیاچوون، هه‌ستێكى ده‌روونییه‌ و جیاوازه‌ له‌و سزا جه‌سته‌ییه‌ى كه‌ له‌ سزاى مه‌رگ ده‌كه‌وێته‌وه‌ و هۆكارى ده‌یان كێش ه‌و گرفتى ده‌روونییه‌ كه‌ دواى خوێندنه‌وه‌ى سزاى مه‌رگ و پێش جێبه‌جێكردنى بۆ سزادراو دێته‌ پێش. ڕوونتر بڵێین، ئه‌وه‌ى له‌ سزاى مه‌رگدا هه‌ستى پێ ده‌كرێت، هه‌ستكردنه‌ به‌ نه‌مان و له‌ناوچوون نه‌وه‌ك ئازارى جه‌سته‌یی ملپه‌ڕاندن یان خنكاندن و هه‌ڵواسین، ئه‌گه‌رچى ئه‌م ئازاره‌ جه‌سته‌ییه‌ش به‌ كه‌م ناگرین و به‌شێك له‌ گرفته‌ ده‌روونییه‌كانیش به‌هۆى بیركردنه‌وه‌ى سزادراوه‌ له‌و ئازاره‌ جه‌سته‌ییه‌ى كه‌ له‌ جێبه‌جێكردنى سزاكه‌وه‌ پێی ده‌گات.

سێداره‌ى وه‌همى و تابوورى سێداره‌
سێداره‌ى وه‌همى ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كى وه‌حشیگه‌رییانه‌یه‌ له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌و تۆمه‌تبارانه‌ ئه‌نجام ده‌درێت كه‌ به‌ڵگه‌ى ته‌واو بۆ ئه‌و تۆمه‌ته‌ى دراوه‌ته‌ پاڵیان له ‌دژیان بوونى نییه‌ بۆ ده‌ستخستنى دانپێدانانێكى ناته‌ندروست. له‌ وڵاتانێك پیاده‌ ده‌كرێت كه‌ تواناى دۆزینه‌وه‌ى به‌ڵگه‌یان نییه‌ له‌ دژى تۆمه‌تبار، له‌ وڵاتێك كه‌ سیستمى لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ى تەنیاوتەنیا پشت به‌ دانپێدانان ده‌به‌ستێت بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر تۆمه‌تباردا بسه‌پێنێت.

سێداره‌ى وه‌همى له‌و وڵاتانه‌ پیاده‌ ده‌كرێت كه‌ له‌ پڕۆسه‌ى لێكۆڵینه‌وه‌ و به‌ڵگه‌كارییدا زۆر دواکەوتوون و ئه‌گه‌ر بێت و دانپێدانان و شایه‌ت له‌سه‌ر ڕوودانى تاوانه‌كه‌ نه‌بێت، ناتوانن یه‌ك به‌ڵگه‌ى زانستى و ته‌ندروست بۆ ئه‌و تۆمه‌ته‌ى  كه‌ خستوویانه‌ته‌ پاڵ تۆمه‌تبار، په‌یدا بكه‌ن. دێن تۆمه‌تبار ده‌خه‌نه‌ دۆخێكه‌وه‌ كه‌ ئیتر سزاى سێداره‌ى به‌سه‌ردا جێبه‌جێ ده‌كه‌ن، بۆ نموونه‌ په‌تى سێداره‌ى له‌ مل ده‌كه‌ن و هه‌ر ئێستا نا كاتێكى تر ئه‌و كورسییه‌ى كه‌ له‌ژێر پێیدایه‌ لای ده‌به‌ن و له‌ دوا چركه‌دا په‌ته‌كه‌ له‌ ملی ده‌كه‌نه‌وه‌، پڕۆسه‌كه‌ چەندان جار دووباره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌، تاوه‌كوو بگه‌ن به‌و دانپێدانانه‌ى كه‌ خۆیان ده‌یانه‌وێت.

به‌پێى ڕاپۆرتى ئه‌منستى ئینته‌رناشناڵ مه‌جید كازمى و هه‌ردوو هاوڕێكه‌ى (ساڵه‌ح میرهاشمى و سه‌عید یه‌عقوبى) له‌ ساڵى 2022دا  له‌ خۆپیشاندانه‌كانى هاوڵاتیانى ئێران له‌ ئه‌سفه‌هان ده‌ستگیر كران به ‌تۆمه‌تى كوشتنى سێ ئه‌ندامى هێزه‌ ئه‌منییه‌كانى ئێران،  به‌بێ بوونى به‌ڵگه‌ دواى دوو مانگ له‌ ده‌ستگیركردنیان سزاى سێداره‌یان بۆ ده‌رچوو، سزاكه‌شیان به‌سه‌ردا جێبه‌جێكرا، پاش ئه‌شكه‌نجه‌دانێكى زۆرى خۆی و ده‌ستگیركردنى براكه‌ى و هه‌ڕه‌شه‌ى كوشتنى براكه‌ى و كه‌سوكارى، دواتریش جێبه‌جێكردنى كرده‌ى سێداره‌ى وه‌همى به‌سه‌ریدا زیاد له‌ 15 جار، ئینجا توانیویانه‌ دانپێدانانه‌كه‌ى لێ وه‌ربگرن. پاشان له‌ نامه‌یه‌كى ده‌نگیدا كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ مه‌جید كازمى له‌ گرتووخانه‌ى (دستكرد) ده‌ڵێت. (سوێند به‌خوا من بێتاوانم و هیچ چه‌كێكم پێ نه‌بووه‌، به‌ڵام پیاوانى ده‌سه‌ڵات زۆریان لێده‌كردم كه‌ بڵێم چه‌كم پێ بووه‌. پێم وتن چیتان ده‌وێ من ده‌یكه‌م به‌س واز له‌ خێزانه‌كه‌م بهێنن، ئه‌وه‌ى ویستیان كردم به‌هۆى ئه‌شكه‌نجه‌وه).

سێداره‌ى وه‌همى پڕۆسه‌یه‌كه‌ له‌ سیستمه‌ دیكتاتۆرییه‌كاندا پیاده‌ ده‌كرێت، ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ جگه‌ له‌ ئه‌شكه‌نجه‌، هیچ توانایه‌كیان له‌ هێنانه‌وه‌ى به‌ڵگه‌ى باوه‌ڕپێكراو بۆ تۆمه‌تى پاڵ تۆمه‌تبار نییه‌، ئه‌م وڵاتانه‌ كاتێك دێن و ئه‌م دانپێدانانه‌ له‌ تیڤى و شاشه‌كانه‌وه‌ بۆ ڕای گشتى بڵاو ده‌كه‌نه‌وه‌، پێش هه‌موو شتێك خۆیان باوه‌ڕیان به‌ خۆیان نییه‌، بۆ ئه‌وه‌ى باوه‌ڕ به‌ خۆیان و خه‌ڵكیش بهێنن كه‌ ئه‌م تۆمه‌تباره‌ تاوانه‌كه‌ى كردووه،‌ دێن له‌ژێر ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كى زۆر و پیاده‌كردنى كرده‌ى سێداره‌ى وه‌همییه‌وه‌ دانپێدانان له‌ تۆمه‌تبار وه‌رده‌گرن و له‌ شاشه‌كانه‌وه‌ بڵاوى ده‌كه‌نه‌وه‌.

تابورى سێداره‌  (سه‌ره‌ى مه‌رگ)
تابورى سێداره‌ به‌و شوێن و جێگایه‌ ده‌وترێت كه‌ دواى خوێندنه‌وه‌ى سزاى سێداره‌ به‌سه‌ر تاوانباردا، تاوانباره‌كه‌ى لێ داده‌نرێت تا ڕۆژى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ له‌و شوێنه‌ له ‌سه‌ره‌ى مه‌رگدا ده‌مێنێته‌وه‌.

ئه‌م شوێنه‌ى كه‌ سزادراوه‌كه‌ى لێ داده‌نرێت، دۆخێكى ده‌روونى بۆ تاوانباره‌كه‌ ده‌هێنێته‌ گۆڕ كه‌ وه‌سفكردنى زۆر زه‌حمه‌ته،‌ زانایان ئه‌م حاڵه‌ته‌یان ناو ناوه‌ (دیارده‌ى تابورى سێداره‌) كه‌ سزادراو تووشى تێكچوون و شڵه‌ژانێكى ده‌روونى وا ده‌كات كه‌ نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ شێتیى ته‌واو و ئەمەش وای لێ دەکات بیر له‌ خۆكوشتن بکاتەوە، به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر وه‌سیله‌ى خۆكوشتن له‌و جێگایه‌دا به‌رده‌ست بێت.

سزاى سێداره‌ دوو جۆر ئازارى سه‌خت ده‌گه‌یه‌نێت به‌ سزادراو: ئازارێك ئازارى ده‌روونییه‌ و له‌ چاوه‌ڕوانیى مه‌رگێكى دڵنیاییدا پێى ده‌گات، لەگەڵ ئازاری دووه‌م کە ئەو ئازاره‌یه‌ له‌ ساته‌وه‌ختى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌ بەسەر‌ سزادراودا ده‌گات كه‌ ئازارێكى جه‌سته‌ییه‌.

كاتێك سزادراو له‌و جێگه‌ ته‌نگه‌به‌ره‌ى زینداندایه‌ و له ‌چاوه‌ڕوانیى مه‌رگدایه‌، هیچ شتێك نییه‌ بیرى لێ بكاته‌وه،‌ مه‌رگ و له‌ناوچوون نه‌بێت، ته‌واوى بیركردنه‌وه‌كان و ئه‌ندێشه‌ و خه‌و و خه‌یاڵه‌كانى، لاى مه‌رگ و مردنن، بۆ هه‌ر لایه‌ك ده‌ڕوانێت مه‌رگ نه‌بێت هیچ شتێكى تر نابینێت، به ‌كورتى خودى سزادراو ده‌بێته‌ پارچه‌یه‌ك له‌ مه‌رگ و مردن. ئه‌گه‌ر بێت و به‌ نه‌شته‌رێك ته‌واوى جه‌سته‌ی بپشكنرێت و توێكاریى جه‌سته‌ى بكرێت، له‌ مه‌رگ زیاتر نادۆزرێته‌وه‌.
ئازارى سه‌خت و هه‌ژان و تێكچوونى ده‌روونى و ئازارى ڕۆحپڕوكێن، ماخۆلان و هه‌ر جۆره‌ وه‌سفێكى تر بكه‌ین بۆ ئه‌و ئازاره‌ى كه‌ له‌سه‌ره‌ى مه‌رگدا به‌ سزادراو ده‌گات، ناتوانین بگه‌ین به‌ حه‌قیقه‌ت و چه‌ندوچۆنیی ئازاره‌كه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وه‌ ئێمه‌ نین سزادراوین، ئه‌وه‌ ئێمه‌ نین چه‌ند ڕۆژێك یان چه‌ند ساتێكمان ماوه‌ له‌ ژیان، ئه‌وه‌ ئێمه‌ نین كه‌ پێمان ده‌ڵێن تۆ ئه‌مڕۆ یان به‌یانى ده‌مریت. ئه‌م ئازاره‌ تەنیاوتەنیا به‌ خودى سزادراو ده‌گات، ئه‌و ده‌زانێت چى ده‌چێژێت، ته‌نانه‌ت بۆ سزادراویش قورسه‌ كه‌ بتوانێت ئه‌م ئازاره‌ بگێڕێته‌وه‌، ئازارێك كه‌ نه‌توانرێت بگێڕدرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وانى تر، نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ ئازارى خودى مه‌رگ، چونكه‌ مه‌رگیش ناگێڕدرێته‌وه‌. كه‌سى سزادراو له‌م شوێن و جیگایه‌دا کە چاوه‌ڕوانى مه‌رگه‌، له ‌نێوان كه‌نده‌ڵانى ژیان و مردندایه‌، له‌ نێوان تاڵیى مه‌رگ و شیرینیی ژیاندایه‌، گڵاسه‌ ژاره‌كه‌ى مردنیان بۆ ڕاگرتووه‌ و ئیستا نا ساتێكى تر ده‌بێت بینۆشێت و به‌سه‌ر ته‌واوى ده‌فرودۆڵه‌ى سه‌ر فراوێنى ژیاندا بیپرژێنێت. ئه‌مه‌ ئیتر ئه‌و دۆخه‌یه‌ كه‌ ژیان شیرین ده‌كات لاى سزادراو، ژیان به‌ هەموو جۆرێك قبووڵكراو ده‌بێت، تا ڕادەی ئەوەی ئاماده‌یه‌ ته‌واوى ته‌مه‌نى له‌ناو بیرێكدا بەسەر بەرێت، یاخود به‌سه‌ر دارێكه‌وه‌ بێت یان له‌ مه‌وداى جێپێیه‌كدا به‌ پێوه‌ بێت، یاخود له‌ ته‌ویله‌ى ئاژه‌ڵێكدا بێت، یان بۆ ‌تاهه‌تایه‌ له‌ به‌ر پێى كه‌سوكارى كوژراوه‌كه‌دا بێت، به‌س ژیان بێت، ئه‌گه‌رچى نزمترین ئاستى ژیانیش بێت هه‌ر پێى باشتره‌ بژى، وه‌ك له‌وه‌ى بمرێت و بزانێت كه‌ ده‌مرێت.

ئه‌وه‌ زانینى كاتى مردنه‌ مرۆڤه‌كان به‌ره‌و شێتى ده‌بات و سزادراوان وا لێده‌كات كه‌ بیر له‌ خۆكوشتن بكه‌نه‌وه‌ یاخود بۆ ئه‌وه‌ى له‌ چاوه‌ڕوانیی مه‌رگدا زۆر نه‌مێننه‌وه‌، واز له‌ تانه‌دان له‌ حوكمه‌كه‌یان ده‌هێنن، چونكه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ تاوه‌كوو درێژ بێته‌وه‌ به‌ئازارتره‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ واز له‌ تانه‌دان له‌ سزاكه‌ ده‌هێنن بۆ ئه‌وه‌ى زوو سزاكه‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ بكرێت.

له‌ وڵاتى ژاپۆن، ڕۆژى جێبه‌جێكردنى سزاى سێداره‌ به‌ سزادراوه‌كه‌ ناوترێت و نازانن كه‌ى سزاكه‌ به‌سه‌ریاندا جێبه‌جێ ده‌كرێت. به‌ڵام له‌ ماوه‌ى 6 مانگ دواى به‌سه‌رچوونى ماوه‌ى تانه‌داندا سزاكه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت، واته‌ له ‌ماوه‌ى 180 ڕۆژدا هه‌ر ڕۆژێك كه‌ دامه‌زراوه‌ سزاییه‌كان بیانه‌وێت دەتوانن سزاكه‌ به‌سه‌ر تاوانباره‌كه‌دا جێبه‌جێ بكه‌ن، به‌بێ ئه‌وه‌ى ڕۆژه‌كه‌ دیاریكراو بێت. ئه‌مه‌ش وا له‌سزادراو ده‌كات كه‌ هه‌موو ڕۆژێك به‌ كۆتاڕۆژى خۆى بزانێت و له‌ به‌یانى ئه‌و ڕۆژه‌وه‌ تاوه‌كوو ئێواره‌ى هه‌مان ڕۆژ، سزادراو بیر له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ڕه‌نگه‌ ئه‌مڕۆ سه‌ره‌ى من بێت.

له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا له‌ نیوان ساڵانى (1976 تاوه‌كوو 2017 ) 145 سزادراو داواى پێداچوونه‌وه‌یان به‌ سزاكه‌دا نه‌كردووه‌، به‌ڵكوو داوایان كردووه‌ سزاكه‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ بكرێت. ئه‌ویش بۆ ئه‌وه‌ى ماوه‌یه‌كى زۆر له‌ چاوه‌ڕوانیى سزاى مه‌رگدا نه‌مێننه‌وه‌ و ماوه‌یه‌كى كه‌متر ئه‌شكه‌نجه‌ى ده‌روونى بچێژن.

جۆرى دووه‌م له‌ ئازار كه‌ به‌ سزادراو ده‌گات، ئازارى جه‌سته‌ییه‌ ئه‌گه‌رچى به ‌درێژایی مانه‌وه‌ى سزادراو له‌ سه‌ره‌ى مه‌رگدا بیرى لێ ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵام له ‌ساته‌وه‌ختى جێبه‌جێكردنى سزاكه‌دا له‌ هه‌موو كات زیاتر هه‌ستى پێ ده‌كات.

كاتێك كه‌ سزاى سێداره‌ به‌ شێوه‌ى هه‌ڵواسین پیاده‌ ده‌كرێت، ده‌توانرێت بیر له‌ سێ جۆر ئازارى جه‌سته‌یی سزادراو بكرێته‌وه‌: ئه‌وانیش ئازارێك له‌ كاتى به‌ربوونه‌وه‌ى سزادراو له ‌كاتێكدا کە په‌تى سێداره‌ى له‌ملكراوه‌ ئه‌م ئازاره‌ له ‌لێكترازانى بڕبڕه‌كانى ملى سزادراوه‌وه‌ دێت و وه‌ك شكانى هه‌ر ئێسكێكى ترى جه‌سته‌ به‌ئازاره‌. ئازارى دووه‌م به‌هۆى توندبوونى په‌تى سێداره‌كه‌یه‌ له‌ ملى سزادراودا و واى لێده‌كات هه‌ست به‌ سووتانه‌وه‌ى زۆرى ئه‌و ناوچانه‌ى ژێر مل و گه‌ردنى بكات كه‌ په‌تى سێداره‌كه‌ى لێ ده‌خشێت. ئازارى سێیه‌م هه‌ستكردنه‌ به‌ خنكان و ته‌نگه‌نه‌فه‌سى به‌هۆى توندبوونى په‌تى سێداره‌ له‌ ملى سزادراوه‌كه‌ کە ڕێڕه‌وى هه‌ناسه‌ى به ‌ته‌واوه‌تى داده‌خرێت و هیچ بوارێك بۆ هه‌ناسه‌دان ناهێڵێته‌وه‌، ئه‌م سێ جۆره‌ى ئازار پێكه‌وه‌ وا له‌ سزادراو ده‌كه‌ن كه‌ له‌ماوه‌ى كه‌متر له‌ 20 خووله‌كدا گیان له‌ده‌ست بدات.